NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Chapter 12 दशमः त्वम असि

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 12 दशमः त्वम असि

अभ्यासः

पाठ का सम्पूर्ण सरलार्थ-

1. एकस्मिन् ग्रामे ………….. पश्यति स्म। (पृष्ठ-74)
हिन्दी सरलार्थ-
एक गाँव में कोई निर्धन युवक था। उसका नाम धनपाल था। वह प्रतिदिन भिक्षा के लिए गाँव-गाँव में घूमता था। भिक्षा में प्राप्त सत्तुओं से उसका घड़ा भर जाता था। वह घड़े को खूटी पर लटकाकर उसके नीचे चारपाई पर सोता था और सोते समय लगातार एकटक दृष्टि से घड़े को देखता था।

2. सः एकदा ……………… प्रहरिष्यामि। (पृष्ठ-79)
हिन्दी सरलार्थ-
उसने एक बार रात में इस प्रकार सोचा-मेरा यह घड़ा सत्तुओं से भरा हुआ है। जब अकाल पड़ेगा तब सत्तू बेचकर बहुत अधिक धन प्राप्त करूँगा। फिर उस धन से मैं दो बकरियाँ खरीदूंगा। दोनों बकरियों के बच्चों से मेरे पास बकरियों का समूह हो जाएगा। बकरियों को बेचकर गायों, भैसों और घोड़ों को खरीदूंगा। उनके बच्चों से बहुत सारे पशु हो जाएँगे। उनको बेचने से मेरे पास बहुत सारा धन आ जाएगा। धन से विशाल भवन का निर्माण करवाऊँगा। तब मुझे धनवान मानकर कोई मुझे सुन्दर कन्या दे देगा। उससे मेरा पुत्र (उत्पन्न) होगा उसका नाम मैं सोमशर्मा रलूँगा। कभी खेलता हुआ वह पुत्र मेरे पास आएगा। तब क्रोधित होकर मैं अपनी पत्नी को बोलूँगा-इस बालक को पकड़। वह घर के काम में लगी हुई मेरी बात जब नहीं सुनेगी, तब मैं पत्नी के ऊपर पैर से प्रहार करूँगा।

3. एवं स्वप्नेन ……………….. मनोरथैः इति। (पृष्ठ-80)
हिन्दी सरलार्थ-
इस प्रकार सपने से प्रेरित होकर उसने पैर से प्रहार किया। उससे सत्तुओं से भरा हुआ घड़ा भूमि पर गिर गया और टूट गया। टूटे हुए घड़े के साथ ही उसकी मन की इच्छाएँ भी टूट गईं। इसलिए कहा जाता है परिश्रम से ही कार्य पूरे होते हैं, मन की इच्छाओं से नहीं।

पाठ्य-पुस्तक के प्रश्न-अभ्यास

प्रश्नः 1.
कर्तृपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत
यथा-बालकौ कन्दुकं क्रीडतः।।
(क) …………. पादप्रहारं करोति।
(ख) …………. कन्दुकेन क्रीडामः।
(ग) …………. सत्यं वदिष्यामि।
(घ) …………. तत्र किं किं करोषि?
(ङ) …………. कदा गृहम् आगमिष्यथ?
(च) …………. भोजनं पचन्ति।
उत्तर:
(क) बालकः
(ख) वयम्
(ग) अहम्
(घ) त्वम्
(ङ) यूयम्
(च) ते

प्रश्नः 2.
अधोलिखितानां शब्दानां विलोमपदानि पाठम् आघृत्य लिखत-
यथा-
दूरे – समीपे
(क) क्रयेण – ……………..
(ख) उच्चैः – ……………..
(ग) दिने अपूर्णः – ……………
(ङ) आकाशे – ……………..
(च) तदा – ……………..
(छ) धनिकः – ……………..
उत्तर:
(क) विक्रयेण
(ख) नीचैः
(ग) रात्रौ
(घ) पूर्णः
(ङ) भूमौ
(च) यदा
(छ) निर्धनः

प्रश्नः 3.
निर्देशानुसारं लकारपरिवर्तनं कुरुत
यथा- प्रणवः उद्याने भ्रमति। (लुट्लकारे) प्रणवः उद्याने भ्रमिष्यति।
(क) सः लेखं लिखति। (लुट्लकारे) – …………………………………
(ख) अहं कथां चिन्तयिष्यामि। (लट्लकारे) – …………………………..
(ग) ते गृहे तिष्ठन्ति। (लुट्लकारे) – …………………………………
(घ) वृक्षात् पत्राणि पतन्ति। (लट्लकारे) – ……………………………..
(ङ) त्वं चित्रं द्रक्ष्यसि। (लट्लकारे) – …………………………………
(च) वयं दुग्धं पास्यामः । (लट्लकारे) – …………………………………
(छ) तत्र किम् अस्ति? (लुट्लकारे) – …………………………………
उत्तर:
(क) सः लेख लेखिष्यति।
(ख) अहं कथां चिन्तयामि।
(ग) ते गृहे स्थास्यन्ति।
(घ) वृक्षात् पत्राणि पतिष्यन्ति।
(ङ) त्वं चित्रं पश्यसि।
(च) वयं दुग्धं पिबामः।
(छ) तत्र किम् भविष्यति?

प्रश्नः 4.
लिङ्गपरिवर्तन कुरुत-
यथा-
अश्वः – अश्वा
अजः – …………
………. – बालिका
……….. – छात्रा
मूषकः – ……….
………. – चटका
लेखकः – …………..
नायकः – …………..
उत्तर:
पुल्लिङ्ग – स्त्रीलिङ्ग
अजः – अजा
बालकः – बालिका
छात्रः – छात्रा
मूषकः – मूषिका
चटकः – चटका
लेखकः – लेखिका
नायकः – नायिका

प्रश्नः 5.
प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत
(क) युवकः कीदृशः आसीत्?
(ख) युवकः घटं कुत्र अवलम्ब्य शयनं करोति स्म?
(ग) घटः कुत्र पतितः?
(घ) कार्याणि केन सिध्यन्ति?
(ङ) स्वप्नेन प्रेरितः युवकः किम् अकरोत्?
उत्तर:
(क) निर्धनः
(ख) नागदन्ते
(ग) भूमौ
(घ) उद्यमेन
(ङ) पादप्रहारम्

प्रश्नः 6.
अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसार लिखत-
(क) युवकः धनपालः प्रतिदिनं ग्राम ग्रामं भ्रमति स्म।
(ख) कार्याणि उद्यमेन सिध्यन्ति।
(ग) एकस्मिन् ग्रामे एकः युवकः आसीत्।
(घ) सः अचिन्तयत्-मां धनिकं मत्वा कोऽपि रूपवती कन्यां मह्यं प्रदास्यति।
(ङ) सक्तुपूरितः घटः भूमौ पतितः।
(च) स्वप्नेन प्रेरितः सः पादप्रहारम् अकरोत्।
उत्तर:
(ग) एकस्मिन् ग्रामे एकः युवकः आसीत्।
(क) युवकः धनपालः प्रतिदिनं ग्रामं ग्रामं भ्रमति स्म।
(घ) सः अचिन्तयत्-मां धनिकं मत्वा कोऽपि रूपवतीं कन्यां मह्यं प्रदास्यति।
(च). स्वप्नेन प्रेरितः सः पादप्रहारम् अकरोत् ।
(ङ) सक्तुपूरितः घटः भूमौ पतितः।
(ख) कार्याणि उद्यमेन सिध्यन्ति।

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit

NCERT Solutions for Class 10 Social Science Geography Chapter 1 Resource and Development

NCERT Solutions for Class 10 Social Science Geography Chapter 1 Resource and Development

Textbook Exercises

I. Multiple Choice Questions

Question 1.
Which one of the following type of resource is iron ore?
(a) Renewable
(b) Flow
(c) Biotic
(d) Non-renewable
Answer:
(d) Non-renewable.

Question 2.
Under which of the following type of resource can tidal energy be put?
(a) Replenishable
(b) Abiotic
(c) Human-made
(d) Non-recyclable
Answer:
(a) Replenishable.

Question 3.
Which one of the following is the main cause of land degradation in Punjab?
(a) Intensive cultivation
(b) Over irrigation
(c) Deforestation
(d) Overgrazing
Answer:
(a) Intensive cultivation

Question 4.
In which one of the following states is terrace cultivation practised?
(a) Punjab
(b) Haryana
(c) Plains of Uttar Pradesh
(d) Uttarakhand
Answer:
(d) Uttarakhand

Question 5.
In which of the following states is the black soil found?
(a) Jammu and Kashmir
(b) Rajasthan
(c) Gujarat
(d) Jharkhand.
Answer:
(c) Gujarat.

2. Answer the following questions in about 30 words.

Question 1.
Name three states having black soil and the crop which is mainly grown in it.
Answer:
Maharashtra, Madhya Pradesh, Chhattisgarh. Cotton is the crop which is mainly grown in the black soil.

Question 2.
Which type of soil is found in the river deltas of the eastern coast? Give three main features of this type of soil.
Answer:
Alluvial soil is found in the river deltas of the eastern coast.
The three main features of this type of soil are;

  1. It contains proportions of sand, silt and clay;
  2. It is highly fertile land; and
  3. It contains proportion of potash, phosphoric, acid and lime.

Question 3.
What steps can be taken to control soil erosion in the hilly areas?
Answer:
The following steps can be taken to control soil erosion in the hilly areas:

  • Deforestation should be stopped;
  • Over-grazing needs to be controlled; and
  • Steps can be taken to control the running water.

Question 4.
What are the biotic and abiotic resources? Give some examples.
Answer:
Biotic resources are those which are obtained from biosphere. Such resources have life. Some examples of biotic resources are: human, flora and fauna, fisheries, livestock etc.
Abiotic resources are all those which are composed of non-living things. These include rocks and metals.

3. Answer the following questions in about 120 words.
(a) Explain land use pattern in India and why has the land under forest not increased much since 1960-61?
Answer:
Land utilization is useful for vegetation, wildlife, human life and economic activities. The land resources are used for forest, farming, pastures, industries and the like. The land use pattern in India can be stated through the following figure: Figure.: 1 indicates the land use pattern in 2003-04 and Figure: 2, that of 1960-61 Figure 1: General land use categories 2000-2003.

Forest
Area under non-agricultural use
Barren and wasteland
Permanent Pastures and Grazing land
Area under misc. Tree crops and Groves
Culturable Waste
Fallow other than Current Fallow

NCERT Solutions for Class 10 Social Science Geography Chapter 1 Resource and Development 1

  • Current Fallow
  • Net Sown Area

Figure 2: General land use categories 1960-61 Forest
Area under non-agricultural use
Barren and wasteland
Permanent Pastures and Grazing land
Area under misc. Tree crops and Groves ‘
Cultural Wasteland
Fallow other than current Fallow’
Current Fallow

NCERT Solutions for Class 10 Social Science Geography Chapter 1 Resource and Development 2
(b) Net Sown Area – The land use under the forest cover has, since 1960-61, increased 4.56%, though land under forest cover has to be around one-third of the total land. Indeed, the increase has not been much. The main reasons are: over-grazing still continues and forest land is oftenly made use of for purposes such as farming and industries.

(ii) How have technical and economic development led to more consumption of resources?
Answer:
As we develop economically and technically, the consumption of our natural resources increase. Resources help us develop and this development is possible only through the development of oitr technology techniques and machines. More we use technology, more we exploit out natural resources and more we consume them which ultimately lead us to development.

The availability of resources is no guarantee for development of people. Development requires development of technology technote to use and consume our resources. Resources contribute to our development only when they are accompanied by appropriate technological development. The use and consumption of resource constitute the use of technology on the one hand and the resultant development of the society on the other.

Project Activity

NCERT Solutions for Class 10 Social Science Geography Chapter 1 Resource and Development 3

Question 1.
Natural endowments in the form of land, water, vegetation and minerals.
Answer:
Resource.

Question 2.
A type of non-renewable resource.
Answer:
Minerals.

Question 3.
Soil with high water-retaining capacity.
Answer:
black soil.

Question 4.
Intensively leached soils of the monsoon climate.
Answer:
Latente

Question 5.
Plantation of trees on a large scale to check soil erosion.
Answer:
Coricour, gullies.

Question 6.
The Great Plains of India are made up of these soils.
Answer:
Alluvial.

These Solutions are part of NCERT Solutions for Class 10 Social Science. Here we have given NCERT Solutions for Class 10 Social Science Geography Chapter 1 Resource and Development.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 6 सदाचारः Questions and Answers will cover all exercises given at the end of the chapter.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 6 सदाचारः

अभ्यास के प्ररनौं के उत्तर

प्रश्न 1.
सर्वान् श्लोकान् सस्वरं गायत।
उत्तर
छात्राः श्लोकान् स्वयमेव सस्वरं गायन्तु।

प्रश्न 2.
उपयुक्तकथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुपयुक्तकथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 1
उत्तर
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 2
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 3

प्रश्न 3.
एकपदेन उत्तरत
(क) कदा शय्यां त्यजेत् ?
उत्तर
प्रातःकाले।

(ख) कानि कृत्वा अध्ययनं कुर्यात् ?
उत्तर
नित्यकर्माणि।

(ग) किं ब्रूयात् ?
उत्तर
सत्यम्।

(घ) केन सह कलहं कृत्वा नरः सुखी न भवेत् ?
उत्तर
मित्रेण।

प्रश्न 4.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) प्रथमम् ईश्वरं स्मरेत्।
(ख) कलहं कृत्वा नरः दुःखी भवति।
(ग) पितरं कर्मणा सेवेत।
(घ) व्यवहारे मृदुता श्रेयसी।
(ङ) सर्वदा व्यवहारे ऋजुता विधेया।
उत्तर
(प्रश्ननिर्माणम्)
(क) प्रथमं कं स्मरेत् ?
(ख) किं कृत्वा नरः दुःखी भवति ?
(ग) कं कर्मणा सेवेत ?
(घ) व्यवहारे का श्रेयसी ?
(ङ) कदा व्यवहारे ऋजुता विधेया ?

प्रश्न 5.
प्रश्नमध्ये त्रीणि क्रियापदानि सन्ति। तानि प्रयुज्य सार्थक-वाक्यानि रचयत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 4
उत्तर
(क) सत्यं प्रियं च ब्रूयात्।
(ख) वाचा गुरुं सेवेत।
(ग) सत्यम् अप्रियं च न ब्रूयात् ।
(घ) व्यवहारे कदाचन कौटिल्यं न स्यात्।
(ङ) श्रेष्ठजनं कर्मणा सेवेत।
(च) व्यवहारे सदा औदार्य स्यात्।
(छ) अनृतं प्रियं च न ब्रूयात्।
(ज) मनसा मातरं पितरं च सेवेत।

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः अव्ययपदानि चित्वारिक्तस्थानानि पूरयत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 5

(क) भक्तः …………… ईश्वरं स्मरति।
(ख) असत्यं ………….. वक्तव्यम्।
(ग) प्रियं ……………. सत्यं वदेत्।
(घ) लता मेधा ……………. विद्यालयं गच्छतः।
(ङ) ……………. कुशली भवान् ?
(च) महात्मागाँधी ……………. अहिंसा न अत्यजत्।
उत्तर
(क) भक्तः सदा ईश्वरं स्मरति।
(ख) असत्यं न वक्तव्यम्।
(ग) प्रियं तथा सत्यं वदेत् ।
(घ) लता मेधा च विद्यालयं गच्छतः।
(ङ) अपि कुशली भवान् ?
(च) महात्मागाँधी कदाचन अहिंसा न अत्यजत्।

प्रश्न 7.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च प्रयुज्य वाक्यानि रचयत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 6
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 7
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 8

उत्तर
1. सः शिक्षक: श्यामपट्टे प्रश्नं लिखति।
2. ते छात्राः कक्षायां पुस्तिकायाम् उत्तराणि लिखन्ति।

बहुविकल्पी प्रश्न

(i) कदा शय्यां त्यजेत् ?
(A) प्रातःकाले
(B) सायंकाले
(C) अर्धरात्रौ
(D) मध्याह्ने।
उत्तर
(A) प्रातःकाले

(ii) कानि कृत्वा अध्ययनं कुर्यात् ?
(A) दुष्कर्माणि
(B) नित्यानि
(C) कर्माणि
(D) नित्यकर्माणि।
उत्तर
(D) नित्यकर्माणि।

(iii) किं ब्रूयात् ?
(A) असत्यम्
(B) सत्यम्
(C) कटु
(D) कठोरम्।
उत्तर
(B) सत्यम्

(iv) केनं सह कलहं कृत्वा नरः सुखी न भवेत् ?
(A) कुमित्रेण
(B) मित्रेण
(C) चित्रेण
(D) शत्रुणा।
उत्तर
(B) मित्रेण

(v) प्रथमं कं स्मरेत् ?
(A) धनम्
(B) मित्रम्
(C) अध्यापकम्
(D) ईश्वरम्।
उत्तर
(D) ईश्वरम्।

(vi) किं कृत्वा नरः दुःखी भवति ?
(A) कर्म
(B) कलहम्
(C) परिश्रमम्
(D) अध्ययनम्।
उत्तर
(B) कलहम्

(vii) कं कर्मणा सेवेत ?
(A) पितरम्
(B) पितुः
(C) मातुः
(D) भ्रातरम्।
उत्तर
(A) पितरम्

(viii) व्यवहारे का श्रेयसी ?
(A) कटुता
(B) छलता
(C) मृदुता
(D) बलता।
उत्तर
(C) मृदुता

(ix) कदा व्यवहारे ऋजुता विधेया ?
(A) सर्वदा
(B) प्रातः
(C) सायम्
(D) रात्रौ।
उत्तर
(A) सर्वदा

Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः Summary Translation in Hindi

1. यस्मिन् देशे य आचार: पारम्पर्यक्रमागतः।
वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार उच्यते॥1॥

शब्दार्था:-
आचारः = व्यवहार।
पारम्पर्यक्रमागतः = परम्परा से प्राप्त ।
वर्णानाम् = समस्त वर्गों का।
सान्तरालानाम् = वर्गों के मध्य आए हुए समस्त उपवर्गों का।
सदाचारः (सत् + आचारः) = श्रेष्ठ व्यवहार, सदाचार।

सरलार्थ:-जिस देश में जो व्यवहार परम्परा से आया हुआ होता है उसी व्यवहार को समस्त वर्गों का तथा वर्गों के मध्य आए हुए समस्त उपवर्गों का श्रेष्ठ व्यवहार अर्थात् सदाचार कहा जाता है।

भावार्थः-सदाचार का अर्थ है श्रेष्ठ आचरण। यह आचरण समाज में हमें परम्परा से प्राप्त होता है।

2. प्रातःकाले त्यजेच्छय्यामीश्वरं प्रथमं स्मरेत्।
नित्यकर्माणि कृत्वा च कुर्यादध्ययनं ततः ॥ 2 ॥

शब्दार्थाः- त्यजेत् = छोड़ देना चाहिए।
त्यजेत् + शय्याम् = त्यजेच्छय्याम्।
शय्याम् = बिस्तर को, शय्या को।
प्रथमम् = सबसे पहले।
स्मरेत् = स्मरण करना चाहिए।
नित्यकर्माणि = नित्यकर्मों को, प्रतिदिन किए जाने वाले कर्मों को।
कुर्यात् = करना चाहिए।
अध्ययनम् = पढ़ाई-लिखाई, अध्ययन।
ततः = उसके बाद।

सरलार्थः-प्रात:काल में ही बिस्तर छोड़ देना चाहिए, फिर सबसे पहले ईश्वर का स्मरण करना चाहिए। फिर नित्यकर्मों को करके उसके बाद पढ़ाई-लिखाई करनी चाहिए।

भावार्थ:–प्रात:काल जल्दी उठना चाहिए और फिर सबसे पहले परमात्मा को याद करते हुए उसका धन्यवाद करना चाहिए क्योंकि उसी प्रभु ने हमें यह सुन्दर अनमोल शरीर, सूर्य का प्रकाश, खाने के लिए अन्न, पीने के लिए जल तथा जीवन धारण करने के लिए प्राणवायु प्रदान की है। नित्यकर्म में, दाँत साफ़ करना, स्नान करना आदि आते हैं। इन्हें करने के पश्चात् अपने अध्ययन में जुट जाना चाहिए।

3. सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्।
प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एष धर्मः सनातनः ॥ 3 ॥

शब्दार्था:-
ब्रूयात् = बोलना चाहिए।
प्रियम् = मीठा, प्रिय।
अप्रियम् = दूसरों को अच्छा न लगने वाला।
नानृतम् (न + अनृतम्)। अनृतम् = झूठ।
सनातनः = जो सदा से चला आ रहा हो।

सरलार्थः- सत्य बोलना चाहिए, प्रिय बोलना चाहिए परन्तु अप्रिय सत्य कभी नहीं बोलना चाहिए। दूसरों को प्रिय लगने वाला झूठ भी नहीं बोलना चाहिए। यही सदा से चला आ रहा धर्म है।

भावार्थ:-सत्य बोलना अच्छी बात है परन्तु वह सत्य प्रिय होना चाहिए। जिस सत्य को बोलने से दूसरों के मन में दुःख पैदा हो ऐसा सत्य नहीं बोलना चाहिए। केवल दूसरों को खुश करने के लिए झूठ भी नहीं बोलना चाहिए। सत्य तथा प्रिय बोलना सदाचार का प्रमुख अंग है।

4. सर्वदा व्यवहारे स्यात् औदार्यं सत्यता तथा।
ऋजुता मृदुता चापि कौटिल्यं न कदाचन ॥ 4 ॥

शब्दार्थाः-सर्वदा = सदा, हमेशा।
औदार्यम् = उदारता।
सत्यता = सच्चाई।
ऋजुता = सरलता।
मृदुता = कोमलता।
कौटिल्यम् = कुटिलता, टेढ़ापन।
कदाचन = कभी।

सरलार्थ:-व्यवहार में सदा उदारता, सच्चाई सरलता तथा कोमलता होनी चाहिए। कभी भी व्यवहार में कुटिलता नहीं होनी चाहिए।

भावार्थ:-हमारा व्यवहार सदा ही उदारता, सत्यता से युक्त, सरल तथा कोमल होना चाहिए ऐसे व्यवहार से ही समाज में आदर मिलता है। कभी भी दूसरों के मन को दुखाने वाला या अपने मन में छल-कपट रखकर व्यवहार नहीं करना चाहिए।

5. श्रेष्ठं जनं गुरुं चापि मातरं पितरं तथा
मनसा कर्मणा वाचा सेवेत सततं सदा ॥5॥

शब्दार्था:-
श्रेष्ठं जनम् = अच्छे मनुष्य को, सज्जन को।
मनसा = मन से।
कर्मणा = कर्म से।
वाचा = वाणी से।
सेवेत = सेवा करनी चाहिए।
सततं = निरन्तर, लगातार।

सरलार्थः- सदा ही सज्जन, गुरु, माता तथा पिता की मन, कर्म और वाणी से सेवा करनी चाहिए।

भावार्थ:- सेवा करना सदाचार का महत्त्वपूर्ण हिस्सा है। माता-पिता, गुरुजन तथा सज्जनों की सेवा सच्चे मन से, सच्चे व्यवहार से तथा आदरपूर्ण वचनों से अवश्य करनी चाहिए।

6. मित्रेण कलहं कृत्वा न कदापि सुखी जनः।
इति ज्ञात्वा प्रयासेन तदेव परिवर्जयेत्॥ 6 ॥

शब्दार्था:- मित्रेण = मित्र के साथ।
कलहम् = झगड़ा, कलह।
कृत्वा = करके।
कदापि = कभी।
प्रयासेन = प्रयत्नपूर्वक।
परिवर्जयेत् = छोड़ देना चाहिए।

सरलार्थ:- मनुष्य अपने मित्र के साथ झगड़ा करके कभी भी सुखी नहीं रह सकता। इस बात को जानकर मित्रों के साथ झगड़ने को प्रयत्नपूर्वक छोड़ देना चाहिए।

भावार्थ:- अच्छे लोग सदा प्रेम से रहते हैं कभी आपस में झगड़ते नहीं। मित्र के साथ तो कभी भी झगड़ा नहीं करना चाहिए। क्योंकि मित्र के साथ झगड़ने वाला सदा दुःखी ही रहता है।

NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Questions and Answers will cover all exercises given at the end of the chapter.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 11 पर्यावरणम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषय लिखत –

(क) प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि कानि सन्ति?
उत्तर:
पृथिवी, जलं, तेजो, वायुः आकाशश्च।

(ख) स्वार्थान्धः मानवः किं करोति?
उत्तर:
स्वार्थान्धः मानव: पर्यावरणं नाशयति।
(ग) पर्यावरणे विकृते जाते किं भवति?
उत्तर:
पयावरणे विकृते जाते विविधाः रोगाः जायन्ते।

(घ) अस्माभिः पर्यावरणस्य रक्षा कथं करणीया?
उत्तर:
अस्माभिः वृक्षारोपणैः स्थल-जलचराणां जीवाना रक्षणैः च पर्यावरणस्य रक्ष करणीया।

(ङ) लोकरक्षा कथं संभवति?
उत्तर:
लोकरक्ष प्रकृतिरक्षया संभवति।

(च) परिष्कृतं पर्यावरण अस्मभ्यं किं किं ददाति?
उत्तर:
परिष्कृत पर्यावरण अस्मभ्यं जीवनसुखानि, सद्विचाराणि माङ्गलिकद्रव्याणि च ददाति।

प्रश्न 2.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत –

(क) वनवृक्षाः निर्विवेक छिद्यन्ते।
उत्तर:
के निर्विवेक छिद्यन्ते।

(ख) वृक्षकर्तनात शुद्धवायुः न प्राप्यते।
उत्तर:
कस्मात् शुद्धवायुः न प्राप्यते।

(ग) प्रकृति जीवनसुखं प्रददाति।
उत्तर:
प्रकृति कि प्रददाति।

(घ) अजातशिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति।
उत्तर:
अजातशिशुः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?

(ङ) पर्यावरणरक्षणं धर्मस्य अङ्गम् अस्ति।
उत्तर:
पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् अस्ति?

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य पदरचनां कुरुत –
(क) यथा-जले चरन्ति इति चलचरा:

  1. स्थले चरन्ति इति ……………..
  2. निशायां चरन्ति इति ……………….
  3. व्योम्नि चरन्ति इति ………………..
  4. गिरौ चर्रान्त इति ………………….
  5. भूमौ चरन्ति इति ……………..

उत्तर:

  1. स्थले चरन्ति इति – स्थलचराः
  2. निशायां चरन्ति इति – निशाचराः
  3. व्योम्नि चरन्ति इति – व्योमचराः
  4. गिरौ चरन्ति इति – गिरिचराः
  5. भूमौ चरन्ति इति – भूमिचराः

प्रश्न 3.
(ख) यथ-न पेयम् इति – अपेयम्

  1. न वृष्टि इति …………
  2. न सुखम् इति …………..
  3. न भावः इति …………..
  4. न पूर्णः इति ……………

उत्तर:

  1. न वृष्टि इति – अवृष्टिः
  2. न सुखम् इति – असुखम्
  3. न भावः इति – अभावः
  4. न पूर्णः इति – अपूर्णः

प्रश्न 4.
उदाहरणनुसत्य पदनिर्माण कुरुत –
यथा – वि + कृ + क्तिन् = विकृतिः

(क) प्र + गम् + क्तिन् = …………….
(ख) दृश् + क्तिन् = …………….
(ग) गम् + क्तिन् = …………….
(घ) मन् + क्तिन् = …………….
(ङ) शम् + क्तिन् = …………….
(च) भी + क्तिन् = …………….
(छ) जन् + क्ति = …………….
(ज) भज् + क्तिन् = …………….
(झ) नी + क्तिन् = …………….
उत्तर:
(क) प्र + गम् + क्तिन् = प्रगति:
(ख) दृश् + क्तिन् = दृष्टिः
(ग) गम् + क्तिन् = गतिः
(घ) मन् + क्तिन् = मतिः
(ङ) शम् + क्तिन् = शान्तिः
(च) भी + क्तिन् = भीति:
(छ) जन् + क्तिन् = जाति:
(ज) भज् + क्तिन् = भक्ति
(झ) नी + क्तिन् = नीतिः

प्रश्न 5.
निर्देशानुसार परिवर्तयत
यथा – स्वाथान्धो मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति (बहृवचने)।
स्वार्थान्धाः मानवाः अद्य पर्यावरण नाशयन्ति।

(क) सन्तप्तस्य मानवस्य मङ्गलं कुतः? (बहुवचने)।
उत्तर:
सन्तप्तानां मानवाना मङ्गलं कुतः?

(ख) मानवाः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षिताः भवन्ति। (एकवचने)
उत्तर:
मानवः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षितः भवति।

(ग) वनवृक्षाः निर्विवेक छिद्यन्ते। (एकवचने)
उत्तर:
वनवृक्षः निर्विवेक छिद्यन्ते।

(घ) गिरिनिर्भराः निर्मल जलं प्रयच्छन्ति। (द्विवचने)
उत्तर:
गिरिनिर्झरा: निर्मलं जलं प्रयच्छतः।

(ङ) सरित् निर्मल जलं प्रयच्छति (बहुवचने)
उत्तर:
सरित: निर्मल जलं प्रयच्छन्ति।

प्रश्न 6.
पर्यावरणरक्षणाय भवन्तः किं करष्यिन्ति इति विषये पञ्च वाक्यानि लिखत ।
यथा – अहं विषाक्तं अवकरं नदीषु न पातयिष्यामि।

(क) ………………………।
(ग) ………………………।
(ख) ………………………।
(घ) ………………………।
(ङ) ………………………।
उत्तर:
(क) अहं यत्र-तत्र वृक्षारेपणं करिष्यामि।
(ख) अहं कदापि वृक्षान् न छेत्स्यामि।
(ग) नद्याः जले कूपे वा अपशिष्टं न क्षेपयामि।
(घ) मलमूत्राय प्रसाधनकक्षे एवं गमिष्यामि।
(ङ) कदापि प्रदूषणोत्पादक वाहन न चालयिष्यामि।

प्रश्न 7.
(क) उदाहरणमनुसृत्य उपसर्गान् पृथक्कृत्वा लिखत –
यथा – सरंक्षणाय – सम्

  1. प्रभवति ………………….
  2. उपलभ्यते …………………
  3. निवसन्ति …………………
  4. समुपहरन्ति …………………
  5. वित्तरन्ति …………………
  6. प्रयच्छन्ति …………………
  7. उपगता …………………
  8. प्रतिभाति …………………

उत्तर:

  1. प्रभवति – प्र
  2. उपलभ्यते – उप
  3. निवसन्ति – नि
  4. समुपहरन्ति – सम् + उप
  5. वितरन्ति – वि
  6. प्रयच्छन्ति – प्र
  7. उपगता – उप
  8. प्रतिभाति – प्रति

प्रश्न 7.
प्रति (ख) उदाहरणनुसृत्य अधोलिखितानां समस्तपदाना विग्रहं लिखत –
यथा- तेजोवायुः तेजः वायुः च।
गिरिनिर्झराः गिरयः निर्झरा: च।

  1. प्रतिभाति – ……………….
  2. लतावृक्षौ – ……………….
  3. पशुपक्षी – ……………….
  4. कीटपतङ्गो – ……………….

उत्तर:

  1. प्रतिभाति – पत्रम् पुष्पञ्च (पुष्पम् च)
  2. लतावृक्षौ – लता वृक्षश्च (वृक्षः च)
  3. पशुपक्षी – पशु पक्षी च
  4. कीटपतङ्गौ – कीट: पतङ्गः च

परियोजनाकार्यम्

(क) विद्यालयप्राङ्गणे स्थितस्य उद्यानस्य वृक्षाः पादाापाश्च कथं सुरक्षिताः स्युः तदर्थं प्रयत्नः करणीयः इति सप्तवाक्येषु लिखत।
उत्तर:

  1. वृक्षेषु पादपेषु च प्रतिदिन जलसेकः करणीयः।
  2. कदापि पादपस्य पत्रं पुष्पं च न आहरणीयः।
  3. उद्यानं परितः ब्रजः रोपणीयः।
  4. उद्याने अपशिष्ट न क्षेपणीयः।
  5. समये समये, पादपाना स्वस्थजीवनाय, अतिरिक्त पत्राणां शाखानांचकर्तन कर्त्तव्यम्।
  6. मूलेषु यदा कदा उत्खननक्रिया करणीया।
  7. पादपाः सवैरेव पुत्रवत् पालनीयाः।

(ख) अभिभावकस्य शिक्षकस्य वा सहयोगेन एकस्य वृक्षस्य आरोपणं करणीयम्। कृतं सर्व दैनन्दियां लिखित्वा शिक्षक दर्शयत।
उत्तर:
ह्यः मया गृहस्य प्राङ्गणे एक: वृक्षः आरोपितः। ततः तस्य मूले मया जलं दत्तम्। मम पित्रा अपि अस्मिन् कार्ये सहयोगः दत्तः। तं परितः मया ईष्टिकामिः वजः निर्मितः। तत्र मूलें मया स्वल्पं उर्वरकमपि समुत्क्षिप्तम्। अहमति प्रसन्नतामनुभवे।

व्याकरणात्मकः बोधः

1. पदपरिचयः-(क)

  • समेषाम् – सम सर्व, शब्द, षष्ठी विभक्ति, बहुवचन। सभी की।
  • इयम् – इदम् (स्त्री.) शब्द, प्रथमा विभक्ति, एकवचन। यह (प्रकृति)
  • तानि – तत् (नपु.) प्रथमा विभक्ति, बहुवचन। थे।
  • कुक्षी – कुक्षि शब्द (स्त्री.) सप्तमी विभक्ति, एकवचन। गोद में)
  • अस्माभिः – अस्मद् शब्द, तृतीया विभक्ति. बहुवचन। हमारे
  • सरितः – सरित् शब्द, प्रथमा विभक्ति, बहुवचन। नदियाँ।
  • औषधकल्पम् – औषधे कल्पम्। दवा के समान। ‘कल्प’ शब्द सादृश्यार्थ में संज्ञा के साथ जुडता है।
  • विनाशकी – विनाश + कर्तृ + डीप। प्रथमा विभक्ति एकवचन। विनाशकारिका।
  • अपनोदिन: – अप + नुद् + इन्। प्रथमा विभक्ति, बहुवचन। दूर ले जाने वाले।
  • अपहारिण: – अप + हु + इन्। प्रथमा विभक्ति, बहुवचन। दूर ले जाने वाले।

(ख) यतते – यत् धातु (आ.प.), लट्लकार, प्र.पु.. एकवचन। कोशिश करती है।

  • पुष्णाति – पुष् धातु, लट्लकार, प्र.पु.. एकवचन। पुष्ट करती है।
  • आवियते – आ + वृ (कर्म.), लट्लकार, प्र.पु.. एकवचन। चारों ओर से ढकता है।
  • प्रभवति – प्र + भू धातु, लट्लकार, प्र.पु.. एकवचन। समर्थ होता है।
  • बदति – दाण् धातु, लट्लकार, प्र.पु., बहुवचन। देते हैं।
  • प्रयच्छन्ति – प्र. दाण् . लट्लकार प्र.पु. बहुवचन। दाण को यच्छ आदेश। प्रदान करते हैं।
  • वितरन्ति – वि + तु + लट्लकार, प्र.पु. बहुवचन। प्रत्येक को प्रदान करते हैं।
  • प्रतिभाति – प्रति + भा + लट्लकार, प्र.पु.. एकवचन। लगता है, दिखाई देता है। .
  • निपात्यते – नि + पत् + णिच् (कर्म), लट्लकार, प्र.पु. . एकवचन। गिरा दिया जाता है।
  • छिद्यन्ते – छिद् (आ.) (कर्म.), लट्लकार, प्र.पु. बहुवचन। काट दिए जाते हैं। (काट जा रहे हैं)

2. सन्धिकार्यम् (क)

  • सुरक्षितस्तिष्ठति – सुरक्षितः + तिष्ठति
  • उल्कापातादिभिश्च – उल्कापातादिभिः + च
  • गिरिनिर्भराश्च – गिरिनिर्भराः + च
  • मानवस्तदेव – मानवः + देव
  • वनपशवश्च – वनपशवः + च
  • जलचराश्च – जलचरा: + च
  • अपहारिणश्च – अपहारिणः + च

विसर्ग सन्धि का एक रूप –

  • जब विसर्ग के सामने त या थ आता है तो विसर्ग को ‘स’ कार हो जाता है।
  • जब विसर्ग के सामने च या छ आता है तो विसर्ग को ‘श’ कार हो जाता है।
  • जब विसर्ग के सामने ट या ठ आता है तो विसर्ग को ‘ष’ कार हो जाता है। जैसे-
    धनु + टङ्कारः = ध नुष्टङ्कारः

(ख) परसवर्णसन्धिः

  • सम् + कल्पम्-सङ्कल्पम्
  • आतम् + कितः-आतङ्कित:
  • सम् + कट:-सङ्कटः
  • अम् + केन-अङ्कन
  • पम् + क्तिः-पङ्क्तिः

पदान्त अनुस्वार को, जब सामने कोई भी व्यञ्जन हो (श्, ष्. स, ह को छोड़कर) तो उसको परवर्ती वर्ण (व्यंजन) का 5 वाँ वर्ण हो जाता है। अनुस्वार सहित। जैसे ऊपर के उदाहरणों में पूर्ववर्ती पदान्त ‘म्’ को उत्तरवर्ती वर्ण का पञ्चम वर्ण, अनुस्वार सहित हुआ है। इसी प्रकार से –
शम् + का = शङ्का,
त्वम् + करोषि = त्वङ्करोषि।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Summary Translation in Hindi

प्रकृति समेषां प्राणिनां ………………. क्व मङ्गलम्?

प्रसङ्ग – प्रस्तुत पंक्तियाँ हमारी संस्कृत की पाठ्य – पुस्तक ‘शेमुषी’ प्रथमोभागः से अवतरित हैं। इन पंक्तियों के धारक पाठ का नाम “पर्यावरणम्” है। प्रस्तुत पाठ हमें पर्यावरण प्रदूषण में हो रही वृद्धि के विरुद्ध सतर्क व सचेत करता है।

सरलार्थ – प्रकृति सभी प्राणियों के सरंक्षण हेतु प्रयत्नशील है। यह सभी का अनेक प्रकार से पोषण करती है और अनेकों सुख – साधनों से तृप्त (सन्तुष्ट) करती है। इसके प्रमुख अङ् है – पृथिवी, जल, तेज (अग्नि) वायु और आकाश, ये पांचा मिलकर या पृथक् रूप में हमारे लिए पर्यावरण का निर्माण करते हैं। जिसके द्वारा सब ओर से यह संसार आच्छादित है, वहीं पर्यावरण है। जिस प्रकार से अजन्मा शिशु माता के गर्भ में सुरक्षित रहता है, उसी तरह से मनुष्य प्रकृति के गर्भ में अर्थात पर्यावरण के अन्दर सुरक्षित रहता है। सब प्रकार से शुद्ध और प्रदूषण से रहित पर्यावरण हमारे लिए सांसारिक जीवन के सुख – सद्विचार, सत्यसङ्कल्प और मङ्गलदायक सामग्री प्रदान करता है। प्रकृति के कोप से आतङ्कित (पीडित) व्यक्ति क्या कर सकता है? जलभराव (बाढ़), अग्निकांडों, भूकम्पों, आंधियों और उल्कापात आदि (प्राकृतिक प्रकोपों) से पीडित मनुष्य को मङ्गल (सुखचैन) कहाँ

अतएव प्रकृतिरस्माभिः ……………….. ददति।

प्रसङ्ग – प्रस्तुत पंक्तियाँ हमारी संस्कृत की पाठ्य – पुस्तक ‘शेमुषी’ प्रथमोभागः से अवतरित हैं। इन पंक्तियों के धारक पाठ का नाम “पर्यावरणम्” है। प्रस्तुत पाठ हमें पर्यावरण प्रदूषण में हो रही वृद्धि के विरुद्ध सतर्क व सचेत करता है।

सरलार्थ – इसलिए हमें प्रकृति की रक्षा करनी चाहिए। और उसी से पर्यावरण की रक्षा होगी। प्राचीन काल में लोक – कल्याण के उपासक ऋषि वनों में रहा करते थे। क्योंकि वन में ही उन्हें सुरक्षित पर्यावरण उपलब्ध हुआ करता था। विविध पक्षी अपने मधुर कूजन से वहां कर्णामृत दिया करते थे।

सरितो गिरिनिर्झराश्च ………….. वितरन्ति।

प्रसङ्ग – प्रस्तुत पंक्तियाँ हमारी संस्कृत की पाठ्य – पुस्तक ‘शेमुषी’ प्रथमोभागः से अवतरित हैं। इन पंक्तियों के धारक पाठ का नाम “पर्यावरणम्” है। प्रस्तुत पाठ हमें पर्यावरण प्रदूषण में हो रही वृद्धि के विरुद्ध सतर्क व सचेत करता है।

सरलार्थ – नदियाँ और पहाडी झरने अमृत के समान स्वादिष्ट निर्मल जल प्रदान करते हैं। पेड़ पौधे और लताएं फल, फूल तथा बहुत सारी इन्धन की लकड़ियाँ हमें उपहार करती हैं। शीतल, मन्द और सुगन्धित पवने हमारे लिए औषधि के समान प्राणवायु देती हैं।

परन्तु स्वार्थान्धो ……………… चिन्तनीय प्रतिभाति।

प्रसङ्ग – प्रस्तुत पंक्तियाँ हमारी संस्कृत की पाठ्य – पुस्तक ‘शेमुषी’ प्रथमोभागः से अवतरित हैं। इन पंक्तियों के धारक पाठ का नाम “पर्यावरणम्” है। प्रस्तुत पाठ हमें पर्यावरण प्रदूषण में हो रही वृद्धि के विरुद्ध सतर्क व सचेत करता है।

सरलार्थ – परन्तु स्वार्थ में अन्धा हुआ मनुष्य आज उसी पर्यावरण को नष्ट कर रहा है। लोग थोडे से लाभ के लिए बहुमूल्य वस्तुओं को नष्ट कर रहे हैं। कल – कारखानों का विषैला जल नदी में गिरा दिया जाता है जिससे मछली आदि जलजीवों का क्षण भर में ही नाश हो जाता है। और वह, नदी का जल भी अपेय (न पीने योग्य) हो जाता है। अपना व्यापार चलाने के लिए, बिना सोचे समझे वन के वृक्षों को काटा जा रहा है जिससे अनावृष्टि (सूखा) बढ़ती जा रही है और बेसहारा जंगली जीव (पशु) गाँवों में आकर उत्पात करते हैं। वृक्षों की कटाई से (आज) शुद्ध वायु का भी सङ्कट (अकाल, अभाव) उत्पन हो गया है। इस प्रकार से स्वार्ध में अन्धे मनुष्यों द्वारा विकृति (प्रदूषित) को प्राप्त प्रकृति ही उनके विनाश का कारण बन चुकी है। पर्यावरण के विकृत (प्रदूषित) होने पर विभिन्न रोग तथा अन्य भयङ्कर समस्याएं पैदा हो रही हैं। अत यह सब कुछ अब विचार करने योग्य लगता है।

धर्मो रक्षति रक्षितः ………………….. न संशयः।

प्रसङ्ग – प्रस्तुत पंक्तियाँ हमारी संस्कृत की पाठ्य – पुस्तक ‘शेमुषी’ प्रथमोभागः से अवतरित हैं। इन पंक्तियों के धारक पाठ का नाम “पर्यावरणम्” है। प्रस्तुत पाठ हमें पर्यावरण प्रदूषण में हो रही वृद्धि के विरुद्ध सतर्क व सचेत करता है।

सरलार्थ – “रक्षित धर्म ही मनुष्य की रक्षा करता है।” यह आद्य ऋषियों के वचन है। पर्यावरण की रक्षा करना भी धर्म का ही एक अङ्ग है” ऐसा ऋषियों के द्वारा प्रतिपादित (वर्णित) किया गया है। तभी तो वापी (तालाब) कुओं तथा तालाब आदि के निर्माण को और मन्दिर, तथा धर्मशालाओं, आदि के निर्माण को धर्म की सिद्धि के स्रोत (आधार) के रूप में स्वीकार किया गया है। (हमारे द्वारा) कुत्ते – सूअर – सौंप – नेवले आदि थलचरों (भूमि के जीवों) तथा मछली – कछुए तथ घडियाल आदि जलचरों (जल में रहने वाले जीवों) की रक्षा होनी चाहिए, क्योंकि वे भूमि के मल (गन्दगी) तथा पानी के मल को हटा कर दूर करने वाले हैं। “प्रकृति की रक्षा करने ही संसार की रक्षा हो सकती है” इसमें कोई सन्देह नहीं है।

NCERT Solutions for Class 8 Social Science Civics Chapter 3 Why Do We Need a Parliament

Why Do We Need a Parliament Class 8 Questions and Answers Civics Chapter 3

Civics Class 8 Chapter 3 NCERT Textbook Questions and Answers

Observe the image of the Parliament and answer the following questions :
NCERT Slutions for Class 8 Social Science Civics Chapter 3 Why Do We Need a Parliament 1
Question 1.
What do you think the artist is trying to convey though the image of Parliament?
Answer:
The image portrays that the Indian Parliament is based on the people’s strength and these people come from various religious and back grounds.

Question 2.
Give one reason why you think that there should be universal adult franchise.
Answer:
These should be universal adult franchise in order to establish equality in the society and give everyone the opportunity to vote.

Question 3.
Do you think there would be any difference of the class monitor was selected by the teacher or elected by the students? Discuss.
Answer:
A teacher selecting a class monitor is not a democratic process. The selected monitor by the teacher is not a representative of the students of the class. However, if the monitor is elected by the students it will be a democratic process and the monitor will be the representative of the whole class.
Look at the table given and answer the questions that follow :
Results of 8th Lok Sabha Elections (1984)

Political Party No. of MPs elected
National Parties

Bharatiya Janta Party (BJP)

2
Communist Party of India (CPI) 6
Communist Party of India (Marxist) (CPM) 22
Indian Congress Socialist (ICS) 4
Indian National Congress (INC) 404
Janata Party (JNP) 10
Lok Dal (LKD) 3
State Parties

All India Anna DMK (AIADMK)

12
Dravida Munnetra Kazhagam (DMK) 2
All India Forward Block (FBL) 2
Indian Congress (J) (ICJ) 1
Jammu & Kashmir Conference (JKC) 3
Kerala Congress (J) (KCJ) 2
Muslim League (MUL) 2
Peasants and Workers Party of India (PWP) 1
Revolutionary Socialist Party (RSP) 3
Telugu Desam Party (TDP) 30
Independents 5
Grand Total 514

Note : The Lok Sabha elections were not held in Assam and Punjab during 1984.

Question 4.
(a) Who will form the government? Why?
(b) Who will be present for discussions in the Lok Sabha?
(c) In this process similar to what you have read in class VII?
Answer:
(a) The Indian National Congress (INC) will form the government because it has secured clear majority in the Lok Sabha.
(b) All the MPs
(c) Yes.

Question 5.
Look at the picture given on next page. It shows results from the 3rd Lok Sabha election held in 1962. Use the photograph to answer the following questions.
NCERT Solutions for Class 8 Social Science Civics Chapter 2 Understanding Secularism 3
1) Which state has the highest number of MPs in the Lok Sabha? Why do you think this is so?
2) Which state has the least number of MPs in the Lok Sabha.
3) Which political party has won the most seats in all states?
4) Which party do you think will form the government? Give reasons why.
Answer:

  1. Uttar Pradesh. This state has the largest population as compared to other states. Thus, it has the highest number of MPs in the Lok Sabha.
  2. Manipur.
  3. The Congress Party
  4. The Congress Party will form the government because it has got clear majority in the Lok Sabha.

Question 6.
The following is an example of a question asked in the Parliament.
LOK SABHA
UNSTARRED QUESTION NO 2007 ANSWERED ON 30.11.2007
JUNK FOOD IN SCHOOLS
2007. SHRI SALARAPATTY KUPPUSAMY KHARVENTHAN
Will the Minister of WOMEN AND CHILD DEVELOPMENT be pleased to state :
(a) whether the National Commission for Protection of Child Right (NCPCR) has asked all State Governments to ban junk foods in schools and also for setting up of nutrition standards;
(b) If so, the details thereof;
(c) Whether the Union Government has ensured the compliance of the above standards by the States; and
(d) If so, the details thereof
Answer:
THE MINISTER OF STATE OF MINISTRY OF THE WOMEN AND CHILD DEVELOPMENT
(a) and (b) No, Sir, A letter was issued to the States by National Commission for protection of Child Right (NCPCR) to consider providing guidelines to schools to create a school nutrition policy.
(c) and (d) Does not arise.

Question 7.
(a) In the above questions, what information is being sought from the Minister of Women and Child Development?
(b) If you a Member of Parliament (MP), list two questions that you would like to ask?
Answer:
(a) The information sought from the Minister of Women and Child Development is as follows :

  • Whether the National Commission for protection of Child Rights (NCPCR) has asked all the State Governments for a ban of junk foods in schools and for setting up nutrition standards in school. If so, the details there of.
  • Whether the Union Government has assured the compliance of the above standards by the states. If so, the details there of.

(b) If I were a Minister of Parliament, I would ask the following question :
What steps has the government taken to ensure education to every child? Why is the government not giving equal status to women?

Question 8.
Looking at this table would you say that people’s participating the past 50 years has : decreased / increased / been stable after initial increase?

Lok Sabha Election Year Voter Turnout (%)
1st 1951-52 44.87
4th 1967 61.04
5th 1971 55.27
6th 1977 60.49
8th 1984 63.56
10th 1991 56.73
14th 2004 58.07

Answer:
The people’s participation during the past 50 years is not stable. It is fluctuating from one election to another.

Question 9.
Why do you think there are so few women in parliament? Discuss.
Answer:
In India we still have a male-dominating society. People still do not want women to rule the country. For this reason they avoid giving powrer to the women.

Question 10.
Why do you think the nationalist movement supported the idea that all adults have a right to vote?
Answer:
The nationalist movement became successful only by the participation of people from all sections of society. With the coming of independence, it was felt that people from all sections of society should be allowed to vote in independent India. The government can only function properly if as it is sensitive to the demands and needs of the people. Thus, in the constitution of independent India, the first provision was the principle of universal adult franchise i.e., all adult citizens of the country have a right to vote. By providing this right adult people of all caste, religious sex, etc. would participate in the functioning of the government through their representative. This is true democracy.

Question 11.
In this 2004 map of Parliamentary constituencies alongside, roughly identify the constituencies in your State. What is the name of the MP from your constituency? How many MPs does your state have? Why are certain constituencies coloured green while others are coloured blue?
Answer:
I live in the State of Delhi. The total number of the constituencies is 7. They are as following :

  1. East Delhi
  2. Chandni Chowk
  3. North-East Delhi
  4. New Delhi
  5. North-West Delhi
  6. West Delhi
  7. South Delhi.

Question 12.
You have read in chapter 1 that the ‘Parliamentary form of government’ that exists in India has three tiers. This indudes the parliament (central government) and the various state legislatures (state government). Fill in the following table with information on the various representative from your area :

State Government Central Government
Which political party/parties is/are currently in power?
Who (name) is the current representative from your area?
Which political parties currently form the opposition?
When were elections last held?
When will the next elections be held?
How many women representatives are there (from your state)?

Answer:

State Government Central Government
Which political party/parties is/are currently in power? Congress UPA (United Progressive Alliance)

It is a coalition govt.

Who (name) is the current representative from your area? Mr. Ashok Kumar Walia Mr. Sandeep Dixit
Which political parties currently form the opposition? BJP NDA, BSP, CPH, BJP, etc.
When were elections last held? 2008 2009
When will the next elections be held? 2013 2014
How many women representatives are there (from your state)? 4 1

Note : You can take help of your teacher or parents to write the information related to above of your area.The above matter given is a sample solution for NCT Delhi (East Delhi parliamentary constituency).

NCERT Solutions for Class 8 Social Science

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम् Questions and Answers will cover all exercises given at the end of the chapter.

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
पाठे दत्तानां पद्यानां सस्वरवाचनं कुरुत-
नोट- विद्यार्थी स्वयं करें।

प्रश्न 2.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-
(क) अहं वसुंधराम् किम मन्ये?
उत्तरम्:
कुटुम्बम्।

(ख) मम सहजा प्रकृति का अस्ति?
उत्तरम्:
मैत्री।

(ग) अहं कस्मात् कठिना भारतजनताऽस्मि?
उत्तरम्:
कुलिशात्।

(घ) अहं मित्रस्य चक्षुषां किं पश्यन्ती भारतजनताऽस्मि?
उत्तरम्:
संसारम्।

प्रश्न 3.
प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत-
(क) भारतजनताऽहम् कैः परिपूता अस्मि?
उत्तरम्:
भारतजनताऽहम् अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः परिपूता अस्मि।

(ख) समं जगत् कथं मुग्धमस्ति?
उत्तरम्:
समं जगत् मम गीतैः, नृत्यैः काव्यैः च मुग्धमस्ति।

(ग) अहं किं किं चिनोमि?
उत्तरम्:
अहं प्रेयः श्रेय च चिनोमि।

(घ) अहं कुत्र सदा दृश्ये?
उत्तरम्:
अहं विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ये।

(ङ) समं जगत् कैः कै: मुग्धम् अस्ति?
उत्तरम्:
समं जगत् गीतैः नृत्यै काव्यैः च मुग्धम् अस्ति।

प्रश्न 4.
सन्धिविच्छेवं पूरयत-
(क) विनयोपेता = विनय + उपेता
(ख) कुसुमादपि = ________ + _________
(ग) चिनोम्युभयम् = चिनोमि + _________
(घ) नृत्यैर्मुग्धम् = _________ + मुग्धम्
(ङ) प्रकृतिरस्ति = प्रकृतिः + _________
(च) लोकक्रीडासक्ता = लोकक्रीडा + _________
उत्तरम्:
(क) विनयोपेता = विनय + उपेता
(ख) कुसुमादपि = कुसुमात् + अपि
(ग) चिनोम्युभयम् = चिनोमि + उभयम्
(घ) नृत्यैर्मुग्धम् = नृत्यैः + मुग्धम्
(ङ) प्रकृतिरस्ति = प्रकृतिः + अस्ति
(च) लोकक्रीडासक्ता = लोकक्रीडा + आसक्ता

प्रश्न 5.
विशेषण-विशेष्य पदानि मेलयत-
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q5
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q5.1

प्रश्न 6.
समानार्थकानि पदानि मेलयत-
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q6
उत्तरम्:
जगति – संसारे
प्रकृति – स्वभावः
तटिनी – नदी
कुलिशात् – व्रजात्
चक्षुषा – नेत्रेण
वसुंधराम् – पृथ्वीम्

प्रश्न 7.
उचितकथानां समक्षम् (आम्) अनुचितकथनानां समक्षं च (न) इति लिखत-
(क) अहं परिवारस्य चक्षुषा संसारं पश्यामि।
उत्तरम्:
ना

(ख) समं जगत् मम काव्यैः मुग्धमस्ति।
उत्तरम्:
आम्।

(ग) अहम् अविवेका भारतजनता अस्मि।
उत्तरम्:
न।

(घ) अहं वसुंधराम् कुटुम्ब न मन्ये।
उत्तरम्:
न।

(ङ) अहं विज्ञानधना ज्ञानधना चास्मि।
उत्तरम्:
आम्।

योग्यता-विस्तारः
भावविस्तारः
कवि-परिचयः प्रस्तुत कविता पाठ आजकल के कवि डॉ. रमाकान्त शुक्ल के काव्यंग्रह से संकलित की गई है। डॉ. शुक्ल अद्यतनीय संस्कृत-साहित्य की दुनिया में राष्ट्रपति सम्मान और पश्री सम्मान से सम्मानित शीर्ष कवि हैं। इनका काव्यपाठ आकाशवाणी (रेडियो), टी.वी. अन्यान्य कवि-सम्मेलनों में तो प्रशंसित है ही, लेकिन मौरिशस, अमेरिका, इटली, ब्रिटेन आदि पाश्चात्य देशों में भी प्रशासित है। भाति में भारतम्, जयभारतभूमे, भाति मौरिशसम्, भारतजनताऽहम्, सर्वशुक्ला, सर्वशुक्लोत्तरा, आशद्विशती, मम जननी और राजधानी-रचनाः इनकी श्रेष्ठ काव्य-रचनाएं हैं। इनके अलावा पण्डितराजीयम् अभिशापम् पुरश्चरण-कमलम्, नाट्यसप्तकम् इत्यादि नाटक पुरस्कृत एवं अभिमञ्चित हैं। अना अनेक संपादित पुस्तकें इनकी कलम सजीव हुए हैं, कवि की कुछ दूसरी रचनाएँ भी पढ़िए:

1. परिमितशब्दैरमितगुणान्, गायाम कथं ते वद पुण्ये।
चुलुके जलधि तुगतरङ्ग करवाणि कथं वद धन्ये।
जय सुजले सुफले वरदे, विमले कमला-वाणी वन्थे।
जय जय जय हे भारत भूमे जय-जय-जय भारत भूमे।

2. यत्र सत्यं शिवं सुन्दरं राजते,
रामराज्यं च यत्राभवत्पावनम्।
यस्य ताटस्थ्यनीतिः प्रसिद्धि गत
भूतले भाति तन्मामकं भारतम्।।

3. मोदे प्रगति दर्श दर्श
वैज्ञानिकी च भोतिकी, परम्।
दूयेऽद्यत्वे लोकं लोकं
शठचरितं भारत जनताऽहम्॥

4. जयन्त्येतेऽस्मदीया गौरवाकाः कारगिलवीराः
समा आसतेऽस्माकं प्रणम्याः कारगिलवीराः।
मई-षड़विंशदिवसादैषयो मासद्वयं यावत्,
अधोषित-पाक-रण-जयिनोऽभिनन्द्याः कारगिलवीराः॥

चुलुके – चुल्लू में
जलधिम् – सागर को
कमला – वाणी – सरस्वती वाणी
रामराज्य – राम का राज्य
ताटस्थ्यनीति – पक्षरहित नीति
मामकम् – मेरा
कारगिलवीराः – करगिल के वीर
समा – पूजनीय

इस प्रकार हम देखते हैं कि कवि की अनेक विषयों पर आधारित विविध प्रकार की काव्य-रचनाएँ समुपलब्ध हैं। इसका वाचन करते हुए पाठक आनंदित होते हैं।

Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Summary

पाठ-परिचयः
यह कविता-पाठ आधुनिक काल के कविकुल शिरोमणि (कवियों के सरताज)डॉ. रमाकान्त शुक्ल लिखित काव्य ‘भारतजनताऽहम्’ से कृतज्ञतापूर्वक लिया गया है। इस कविता में कवि न भारत के लोगों के हितों, अनेक प्रकार के कौशलों, रुचियों इत्यादि का जिक्र करते हुए भारतीय जनता की विशिष्टताओं का भी उल्लेख करते हैं।

मूलपाठः
अभिमानधना विनयोपेता, शालीना भारतजनताऽहम्।
कुलिशादपि कठिना कुसुमादपि, सुकुमारा भारतजनताऽहम्।1।

निवसामि समस्ते संसारे, मन्ये च कुटुम्ब वसुन्धराम्।
प्रेयः श्रेयः च चिनोम्युभयं, सुविवेका भारतजनताऽहम्।2।

विज्ञानधनाऽहं जानधना, साहित्यकला-सङ्गीतपरा।
अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः, परिपूता भारतजनताऽहम्।3।

मम गीतैर्मुग्धं समं जगत्, मम नृत्यैर्मुग्ध समं जगत्।
मम काव्यैर्मुग्धं समं जगत्, रसभरिता भारतजनताऽहम्म।4।

उत्सवप्रियाऽहं श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया।
लोकक्रीडासक्ता वर्धेऽतिथिदेवा, भारतजनताऽहम्।5।

मैत्री मे सहजा प्रकृतिरस्ति, नो दुर्बलतायाः पर्यायः।
मित्रस्य चक्षुषा संसार, पश्यन्ती भारतजनताऽहम्।6।

विश्वस्मिन् जगति गताहमस्मि, विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ये।
विश्वस्मिन् जगति करोमि कर्म, कर्मण्या भारतजनताऽहम्।7।

अन्वयः
1. अहम् भारतजनता, अभिमानधना शालीना (च अस्मि) अहम् भारतजनता कुलिशादत् अपि कठोरा, कुसुमात् अपि सुकुमारा (अस्मि)।
2. अहम् भारतजनतास समस्ते संसारे निवसामि, वसुन्धराम् च कुटुम्बम् मन्ये, (अहम्) सुविवेका, श्रेयः प्रेयः च उभयम् चिनोमि।
3. अहम् विज्ञानधना ज्ञानधना (च अस्मि), साहित्यकला-सङ्गीतपरा (च अस्मि), अहम् भारतजनता अध्यात्मासुधातटिनी-स्नानैः परिपूता (अस्मि)।
4. समम् जगत् मम गीतैः मुग्धम् (अस्ति), समम् जगत् मम नृत्यैः मुग्धम् (अस्ति)। समम् जगत् मम काव्यैः मुग्धम् (अस्ति), (अतएव) अहम् भारतजनता रसभरिता (अस्मि)।
5. अहम् उत्सवप्रिया (अस्मि). श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया (च अस्मि)। अहम् भारतजनता लोकक्रीडासक्ता (अस्मि)..(अहम्) अतिथि देवा वर्धे।
6. में (मम) मैत्री सहजा प्रकृति अस्ति दुर्बलतायाः पर्यायः नो (अस्ति)। अहम भारतजनता संसारम् मित्रस्य चक्षुषा पश्यन्ती (अस्मि)।
7. अहम् विश्वस्मिन् जगति गता अस्मि, सदा विश्वस्मिन् जगति दृश्ये। अहम् भारतजनता कर्मव्या विश्वस्मिन् जगति कर्म करोमि।

सन्धिविच्छेदः
विनयोपेता – विनय+उपेता।
भारतजनताऽहम् = भारतजनता + अहम्।
कुलशिादपि = कुलिशात् + अपि।
कुसमुमादपि = कुसुमात् + अपि।
कुटुम्ब वसुन्धराम् = कुटुम्बम् + वसुन्धराम्।
चिनोम्युभयम् = चिनोमि + उभयम्।
विज्ञानधनाऽहम् = विज्ञानधना+ अहम्।
गीतैर्मुग्धम् = गीतै: + मुग्धम्।
सम जगत् – समम् + जगत्।
नृत्यैर्मुग्धम् = नृत्यैः + मुग्धम्।
काव्यैर्मुग्धम् = काव्यैः+मुग्धम्।
उत्सवप्रियाऽहम् = उत्सवप्रिया + अहम्।
लोकक्रीडासक्ता = लोकक्रीडा + आसक्ता।
वर्धेऽतिथिदेवा = वर्ध + अतिथिदेवा।
प्रकृतिरस्ति = प्रकृतिः + अस्ति।
गताहमस्मि = गता + अहम् अस्मि।

पदार्थबोध:
भारतजनता = भारत की जनता (भारतवासिनः)।
शालीना = शिष्ट, अच्छे व्यवहार वाली (सदाचारी)।
अभिमानधना = अभिमान रूपी धन वाली (अभिमानम् धनम् यस्याः)।
कुलिशादापि = वज्र से भी।
विनयोपेता = विनम्रता पूर्ण (नम्रतापूर्णा)।
कुसुमादपि = फूल से भी (पुष्पात् अपि)।
सुकुमारा = अत्यंत कोमल (सुकोमला)।
निवसामि = रहती हूँ (निवासं करोमि)।
कुटुम्बम् = परिवार (संबंधी)।
मन्ये = मानती हूँ। (स्वीकरोमि)।
प्रेयः = प्रेमपूर्ण (स्नेहः)।
श्रेयः = कल्याणकारी (कल्याणप्रदा)।
वसुन्धराम् = धरती को (पृथ्वीम्)।
चिनोमि = चुनती हूँ (वृणोमि)।
विज्ञानधना = विज्ञानरूपी धन वाली (विज्ञानधनिका)।
ज्ञानधना = ज्ञान से धनी (ज्ञानधनिका)।
अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः = अध्यात्मरूपी अमृतपूर्ण नदी में नहाने से (अध्यात्मसुधारूपिण्यां नद्यां स्नानेन)।
परिपूता = पवित्र, निर्मला (स्वच्छा, निर्मला, मलरहिता)।
गीतैः = गीतों से (गायनैः)।
मुग्धम् = मुग्ध (आश्चर्यचकितम्)।
समम् = पूरा (सम्पूर्णम्)।
रसभरिता = आनंदपूर्ण (आनन्दपूर्णा)।
वेशाटनप्रिया = विदेशघ्रमणप्रिया (भ्रमणप्रिया)।
लोकक्रीडासक्ता = सांसारिक खेल में अनुराग रखने वाली (विश्वक्रीडायाम् संलग्ना)।
वर्धे = बढ़ाने वाली (वधिका)।
मैत्री = मित्रता, दोस्ती (बन्धुता)।
प्रकृतिः = स्वभाव, आदत (स्वभाव)।
विश्वस्मिन् जगति = इस दुनिया में (अस्मिन् संसारे)।
गता = गई हुई (प्रविष्टा)।
कर्मण्या = कर्मशील (कर्मरता)।

सरलार्थ-
1. मैं भारत की जनता स्वाभिमानी रूपी धन से धनी विनयशील, शालीन हूँ। मैं भारत की जनता वज़ से भी कठोर फूल-सी सुकोमल हूँ।
2. मैं भारत की जनता पूरी दुनिया में रहती हूँ और उसे अपना परिवार मानती हूँ। मैं भारत की जनता समझदार हूँ और प्रिय व कल्याण करने वाली हूँ।
3. मैं भारत की जनता ज्ञानविज्ञान से संपन्न हूँ, साहित्य, कला, संगति आदि से परिपूर्ण हूँ। मैं भारत की जनता अध्याल्मरूपी अमृतपूर्ण सरिता में नहाने से पवित्र हूँ।
4. पूरा विश्व मेरे गीतों से मुग्ध है, पूरा संसार मेरे नाच पर फिदा है, मैरे काव्यों को पढ़कर आश्चर्यचकित है, (अतएव) मैं भारत की जनता आनंद से भरी हुई है।
5. मैं भारत की जनता उत्सवप्रिय, परिश्रमी, पैदल यात्रा और देश-विदेश घूमने में रुचि रखती हूँ। सांसारिक खेल में अनुराग रखती हूँ। अतिथि (मेहमान) को देवता के समान बढ़ाती हूँ, मानती हूँ।
6. मित्रता मेरा सहज स्वभाव है न कि कमजोरी का पर्याय। मैं भारत की जनता दुनिया को दोस्त की नजरों से देखती हूँ।
7. मैं इस पूरी दुनिया में गई हुई हूँ, इसका सब कुछ देखती हूँ। मैं भारत की जनता कर्मशील हूँ और संसार में अपना कर्तव्य निभाती हूँ।

भावार्थ-
पाठ का केंद्रीय भाव भारतीय जनता की खूबियों का वर्णन करना है। विनयशीलता, शालीनता, कठोरता, सुकोमलता, मित्रता, विश्वबन्धुता, साहित्य-कला-संगीत-नृत्यप्रियता आदि इसके विशिष्ट गुण हैं।