NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः Questions and Answers will cover all exercises given at the end of the chapter.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

अभ्यास के प्ररनौं के उत्तर

प्रश्न 1.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत

(क) वृक्षे का प्रतिवसति स्म ?
उत्तर
चटका

(ख) वृक्षस्य अधः कः आगतः ?
उत्तर
गजः

(ग) गजः केन शाखाम् अत्रोटयत् ?
उत्तर
शुण्डेन

(घ) काष्ठकूट: चटकां कस्याः समीपम् अनयत् ?
उत्तर
मक्षिकायाः

(ङ) मक्षिकायाः मित्रं कः आसीत् ?
उत्तर
मण्डूक:

प्रश्न 2.
रेखाड्कितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) कालेन चटकायाः सन्ततिः जाता।
(ख) चटकायाः नीडं भुवि अपतत्।
(ग) गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।
(घ) काष्ठकूटः चञ्वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति।
उत्तर
(प्रश्ननिर्माणम्)
(क) कालेन कस्याः सन्ततिः जाता ?
(ख) चटकायाः किं भुवि अपतत् ?
(ग) कस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत् ?
(घ) काष्ठकूट: केन गजस्य नयने स्फोटयिष्यति ?

प्रश्न 3.
मञ्जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
करिष्यामि, गमिष्यति, अनयत्, पतिष्यति, स्फोटयिष्यति, त्रोटयति।
(क) काष्ठकूटः चञ्च्वा गजस्य नयने …….
(ख) मार्गे स्थितः अहमपि शब्दं …………..
(ग) तृषार्तः गजः जलाशयं………….
(घ) गजः गर्ते ………………
(ङ) काष्ठकूटः तां मक्षिकायाः समीपम् …….
(च) गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः ……………
उत्तर
(क) काष्ठकूट: चञ्च्वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति ।
(ख) मार्गे स्थितः अहमपि शब्दं करिष्यामि ।
(ग) तृषार्तः गजः जलाशयं गमिष्यति ।
(घ) गजः गर्ते पतिष्यति ।
(ङ) काष्ठकूटः तां मक्षिकायाः समीपम् अनयत् ।
(च) गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः त्रोटयति ।

प्रश्न 4.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकवाक्येन लिखत
(क) चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः तां किम् अपृच्छत् ?
उत्तर
स: अपृच्छत्-“भद्रे किमर्थं विलपसि ?

(ख) चटकायाः काष्ठकूटस्य च वार्ता श्रुत्वा मक्षिका किम् अवदत् ?
उत्तर
मक्षिका अवदत्-“ममापि मित्रं मण्डूकः मेघनादः अस्ति, शीघ्रं तम् उपेत्य यथोचितं करिष्यामः।”

(ग) मेघनादः मक्षिकां किम् अवदत् ?
उत्तर
मेघनादः अवदत्-“यथाहं कथयामि तथा कुरुतम्।”

(घ) चटका काष्ठकूटं किम् अवदत् ?
उत्तर
चटका अवदत्-“एकेन दुष्टेन गजेन मम सन्तति: नाशिताः।”

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः 1
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः 2
प्रश्न 6.
उदाहरणानुसारं ‘स्म’ शब्दं योजयित्वा भूतकालिकक्रियां रचयत
यथा अवसत् – वसति स्म।
अपठत् – ………….।
अत्रोटयत् – ………….।
अपतत् – ………….।
अपृच्छत् – ………….।
अवदत् – ………….।
अनयत् – ………….।
उत्तर
अपठत् – पठति स्म।
अत्रोटयत् – त्रोटयति स्म।
अपतत् – पतति स्म।
अपृच्छत् – पृच्छति स्म।
अवदत् – वदति स्म।
अनयत् – नयति स्म।

प्रश्न 7.
(क) ………… बालिका मधुरं गायति। (एकम्, एका, एक:)
(ख) ………… कृषकाः कृषिकर्माणि कुर्वन्ति। (चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि)
(ग) ………………… पत्राणि सुन्दराणि सन्ति। (ते, ताः, तानि)
(घ) धेनवः दुग्धं …………… । (ददाति, ददति, ददन्ति)
(ङ) वयं संस्कृतम् …………. (अपठत्, अपठन्, अपठाम)
उत्तर
(क) एका बालिका मधुरं गायति। (एकम्, एका, एकः)
(ख) चत्वारः कृषकाः कृषिकर्माणि कुर्वन्ति । (चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि)
(ग) तानि पत्राणि सुन्दराणि सन्ति। (ते, ताः, तानि)
(घ) धेनवः दुग्धं ददति। (ददाति, ददति, ददन्ति)
(ङ) वयं संस्कृतम् अपठाम। (अपठत्, अपठन्, अपठाम)

बहुविकल्पी प्रश्न

(i) वृक्ष का प्रतिवसति स्म ?
(A) चटका
(B) महिला
(C) बालिका
(D) कोकिला।
उत्तर
(A) चटका

(ii) वृक्षस्य अधः कः आगतः ?
(A) भल्लूक:
(B) गर्दभः
(C) गजः
(D) सिंहः।
उत्तर
(C) गजः

(iii) गजः केन शाखाम् अत्रोटयत् ?
(A) पादेन
(B) शुण्डेन
(C) कर्णेन
(D) दन्तेन।
उत्तर
(B) शुण्डेन

(iv) काष्ठकूटः चटकां कस्याः समीपम् अनयत् ?
(A) न्यायाधीशस्य
(B) काष्ठकूटस्य
(C) काकस्य
(D) मक्षिकायाः।
उत्तर
(D) मक्षिकायाः।

(v) मक्षिकायाः मित्रं कः आसीत् ?
(A) मण्डूकः
(B) काकः
(C) काष्ठकूटः
(D) गर्दभः
उत्तर
(A) मण्डूकः

(vi) चटकायाः नीडं कुत्र अपतत् ?
(A) भुवि
(B) आकाशे
(C) प्रासादे
(D) राजभवने।
उत्तर
(A) भुवि

(vii) काष्ठकूट: केन गजस्य नयने स्फोटयिष्यति ?
(A) पादेन
(B) पक्षण
(C) चञ्च्वा
(D) पत्रेण।
उत्तर
(C) चञ्च्वा

(viii) कालेन कस्याः सन्ततिः जाता ?
(A) काष्ठकूटस्य
(B) चटकायाः
(C) काकस्य
(D) मण्डूकस्य।
उत्तर
(B) चटकायाः

Class 7 Sanskrit Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः Summary Translation in Hindi

1. पुरा एकस्मिन् वृक्षे एका चटका प्रतिवसति स्म। कालेन तस्याः सन्ततिः जाता। एकदा कश्चित् प्रमत्तः गजःतस्य वृक्षस्य अधः आगत्य तस्य शाखां शुण्डेन अत्रोटयत्। चटकायाः नीडं भुवि अपतत्। तेन अण्डानि विशीर्णानि।अथ सा चटका व्यलपत्। तस्याः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः नाम खगः दुःखेन ताम् अपृच्छत्-“भद्रे, किमर्थं विलपसि ?” इति।

शब्दार्थाः-
पुरा = पहले, पुराने समय में।
प्रतिवसति स्म = रहती थी।
कालेन = समय पर।
सन्ततिः = सन्तान।
प्रमत्तः = मतवाला, मदमस्त।
अधः = नीचे।
आगत्य = आकर।
शुण्डेन = सूंड से।
अत्रोटयत् = तोड़ दिया।
नीडम् = घोंसला।
भुवि = धरती पर/भूमि पर।
अपतत् = गिर गया।
विशीर्णानि = नष्ट हो गए।
व्यलपत् (वि + अलपत्) = विलाप करने लगी/रोने लगी।
विलपसि = रो रही हो/विलाप कर रही हो।

सरलार्थः- पुराने समय में एक वृक्ष पर एक चिड़िया रहती थी। समय पर उसकी सन्तान हुई। एक बार किसी मतवाले हाथी ने उस वृक्ष के नीचे आकर उसकी शाखा को सूंड से तोड़ दिया। चिड़िया का घोंसला भूमि पर गिर गया। उससे अंडे टूट गए। अब वह चिड़िया रोने लगी। उसका विलाप सुनकर काष्ठकूट नाम के पक्षी ने दुःखपूर्वक उससे पूछा-“भली चिड़िया, क्यों रो रही हो ?”

2. चटकावदत्-“दुष्टेनैकेन गजेन मम सन्ततिः नाशिता। तस्य गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।” ततः काष्ठकूटः तां वीणारवा-नाम्न्याः मक्षिकायाः समीपम् अनयत् । तयोः वार्ता श्रुत्वा मक्षिकावदत्-“ममापि मित्रं मण्डूकः मेघनादः अस्ति। शीघं तमुपेत्य यथोचितं करिष्यामः।” तदानीं तौ मक्षिकया सह गत्वा मेघनादस्य पुरः सर्वं वृत्तान्तं न्यवेदयताम्।

शब्दार्थाः-
वधेनैव (वधेन + एव) = वध से ही।
अपसरेत् = दूर होगा।
वीणारवा = नाम्न्याः
मक्षिकायाः = वीणारवा नाम की मक्खी के।
तमुपेत्य (तम् + उपेत्य) = उसके पास जाकर ।
यथोचितम् = जो, उचित हो।
तदानीम् = तब।
न्यवेदयताम् = (उन दोनों ने) निवेदन किया।

सरलार्थ:-चिड़िया बोली-“एक दुष्ट हाथी ने मेरी सन्तान नष्ट कर दी। उस हाथी के वध से ही मेरा दुःख दूर होगा।” उसके बाद काष्ठकूट उस (चिड़िया) को वीणारवा नाम वाली मक्खी के पास ले गया। उन दोनों की बातचीत सुनकर मक्खी ने कहा-“मेरा भी मेघनाद नाम वाला एक मेंढक मित्र है। जल्दी ही उसके पास जाकर जो उचित होगा वही करेंगे।” तब उन दोनों ने मक्खी के पास जाकर मेघनाद के सामने सारा समाचार कह दिया।

3. मेघनादः अवदत्-“यथाहं कथयामि तथा कुरुतम्। मक्षिके ! प्रथमं त्वं मध्याह्ने तस्य गजस्य कर्णे शब्दं कुरु, येन सः नयने निमील्य स्थास्यति। तदा काष्ठकूटः चञ्च्या तस्य नयने स्फोटयिष्यति। एवं सः गजः अन्धः भविष्यति। तृषार्तः सः जलाशयं गमिष्यति। मार्गे महान् गतः अस्ति। तस्य अन्तिके अहं स्थास्यामि शब्दं च करिष्यामि। मम शब्देन तं गत जलाशयं मत्वा स तस्मिन्नेव गते पतिष्यति

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः 3

मरिष्यति च।” अथ तथाकृते सः गज: मध्याह्न मण्डूकस्य शब्दम् अनुसृत्य महतः गर्तस्य अन्तः पतितः मृतः च। तथा चोक्तम् ‘बहूनामप्यसाराणां समवायो हि दुर्जयः। देसी

शब्दार्था:-
मध्याह्ने = दोपहर में।
निमील्य = बन्द करके।
स्थास्यति = रुक जाएगा।
स्फोटयिष्यति = फोड़ देगा।
तृषार्तः (तषा + आतः) = प्यास से पीड़ित।

सरलार्थ:-मेघनाद ने कहा-“जैसा मैं कहता हूँ वैसा तुम दोनों करो। हे मक्खी, पहले तुम दोपहर के समय उस हाथी के कान में शब्द करना (भिनभिनाना) जिससे वह दोनों आँखें बंद करके रुक जाएगा। तब काष्ठकूट चोंच से उसकी दोनों आँखें फोड़ देगा। इस प्रकार वह अन्धा हो जाएगा। प्यास से पीड़ित वह (हाथी) तालाब पर जाएगा। रास्ते में बड़ा गड्ढा है। उस (गड्ढे) के पास मैं रुक जाऊँगा और शब्द (टर टर) करूंगा।

मेरी आवाज से उस गड्ढे को तालाब समझकर वह (हाथी) उस गड्ढे में गिर जाएगा और मर जाएगा।” इसके बाद वैसा करने पर वह हाथी दोपहर में मेंढक की आवाज़ का अनुसरण करके बड़े गड्ढे के अन्दर गिर गया और मर गया। और कहा भी गया है ‘अनेक निर्बलों का संगठन कठिनता से जीतने योग्य होता | है।’ अर्थात् संगठन में ही शक्ति होती है।

Leave a Comment