अभ्यासः
पाठ का सम्पूर्ण सरलार्थ-
1. एकदा षड्वर्षीयः …………….. शुष्काः जाताः। (पृष्ठ-88)
हिन्दी सरलार्थ-
एक बार छः वर्ष के श्रीकृष्ण वृन्दावन में यमुना नदी के किनारे गए। ग्वाले भी उनके साथ गए। ग्वाले प्यास से व्याकुल हो गए। उन्होंने यमुना का जल पी लिया। पानी को पीकर वे मूर्छित हो गए। श्रीकृष्ण उन्हें मूर्छित (बेहोश) देखकर व्याकुल हो गए। वास्तव में यमुना के जल में कालियनाग का कुण्ड था। उससे यमुना का जल विष की ज्वालाओं से जहरीला हो गया था। अनेक पक्षी और पशु उस जल को पीकर मर गए थे। हवा भी उससे जहरीली हो गई थी। उस वायु से वृक्ष सूख गए थे।
2. यदा श्रीकृष्णः ……………… प्रावहत् । (पृष्ठ-88)
हिन्दी सरलार्थ-
जब श्रीकृष्ण ने यह सब देखा, वे एक वृक्ष पर चढ़ गए। उस वृक्ष से वे जहरीले जल में कूद गए। कालियनाग के एक सौ एक फन थे। उसने उन्हें फैलाकर श्रीकृष्ण को मारना चाहा। श्रीकृष्ण उसके फनों पर चढ़कर नृत्य करने लगे।
कालियनाग के फन धीरे-धीरे छिन्न-भिन्न हो गए। मुँह से खून बहने लगा।
3. सः हस्तौ …………… जाता। (पृष्ठ-89)
हिन्दी सरलार्थ-
वह हाथ जोड़कर बोला-“भगवन्! हम नाग जन्म से ही जहरीले होते हैं। यह मेरा अपराध नहीं है। आप ही सभी प्राणियों के स्वामी हैं। कृपा करो या दण्ड दो।” इस प्रकार प्रार्थना किए गए श्रीकृष्ण दया करते हुए बोले-अरे दुष्ट! क्या तुम नहीं जानते हो कि तुम्हारे कारण सारा जल जहरीला हो गया है। यहाँ से कहीं भी दूसरी जगह चले जाओ। साँप वहाँ से भाग गया और इस प्रकार यमुना विष से रहित हो गई।
पाठ्य-पुस्तक के प्रश्न-अभ्यास
प्रश्नः 1.
उदाहरणम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत-
उत्तर:
प्रश्नः 2.
प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत
(क) गोपाः केन सह अगच्छन्?
(ख) एकदा श्रीकृष्णः कुत्र अगच्छत्?
(ग) श्रीकृष्णः किमर्थ व्याकुलः अभवत्?
(घ) खगाः पशवः च कथं मृत्यु प्राप्ताः?
(ङ) कालियनागस्य कति फणाः आसन्?
(च) सर्वप्राणिनां प्रभुः कः?
उत्तर:
(क) गोपाः श्रीकृष्णेन सह अगच्छन्।
(ख) एकदा श्रीकृष्णः वृन्दावने यमुनातटम् अगच्छंत्।
(ग) गोपान् मूर्छितान् दृष्ट्वा श्रीकृष्णः व्याकुलः अभवत्।
(घ) खगाः पशवः च यमुनायाः जलं पीत्वा मृत्यु प्राप्ताः।
(ङ) कालियनागस्य एकाधिकशतम् फणाः आसन्।
(च) सर्वप्राणिनां प्रभुः श्रीकृष्णः अस्ति।
प्रश्नः 3.
रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) गोपाः …………. आकुलाः अभवन् ।
(ख) श्रीकृष्णः तान् मूर्छितान् दृष्ट्वा …………. अभवत्।
(ग) यमुनाजले ………….. कुण्डम् आसीत्।
(घ) यमुना ……………… जाता।
(ङ) इतः कुत्रापि’………………’ गछ।
उत्तर:
(क) पिपासया
(ख) व्याकुलः
(ग) क्रालियनागस्य
(घ) विषरहिता
(ङ) अन्यत्र
प्रश्नः 4.
यथायोग्यं योजयत
क | ख |
(क) कुण्डम् | प्रावहत् |
(ख) वृक्षम् | ऐच्छत् |
(ग) प्रहर्तुम् | अभवन् |
(घ) रक्तम् | आरोहत् |
(ङ) आकुलाः | आसीत् |
उत्तर:
क | ख |
(क) कुण्डम् | आसीत् |
(ख) वृक्षम् | आरोहत् |
(ग) प्रहर्तुम् | ऐच्छत् |
(घ) रक्तम् | प्रावहत् |
(ङ) आकुलाः | अभवन् |
प्रश्नः 5.
विलोमपदं लिखत
(क) जन्म – ……………….
(ख) अमृतम् – ……………….
(ग) आदरः – ……………….
(घ) अनेकम् – ……………….
उत्तर:
(क) मरणम्
(ख) विषम्
(ग) अनादरः
(घ) एकम्
प्रश्नः 6.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा अनुच्छेदं पूरयत-
सुदामा श्रीकृष्णस्य मित्रम् …………(क)………..। सः सर्वप्रथमं गुरुकुले श्रीकृष्णेन सह ………….(ख)…………..। एतौ मिलित्वा गुरोः समीपम् एकादश पाठान् ……………..(ग)…………..। कालक्रमेण वासुदेवः’ ……………(घ)…………. नृपः ………..(ङ)……….। सुदामा तु दरिद्रः एव आसीत्। सः श्रीकृष्णदर्शनाय द्वारिकाम् …………….(च)………….। द्वाररक्षकाः तं राजसभाम् …………(छ)……….. बाल्यबन्धुः वासुदेवः तस्य आलिङ्गनम् ………….(ज)………..। श्रीकृष्णः सुदाम्नः भार्यया प्रदत्तान् ………..(झ)………… अखादत्। दारिद्र्यस्य निवारणाय श्रीकृष्णः तस्मै ऐश्वर्यम् ………….(ण)…………….।
उत्तर:
(क) आसीत्
(ख) अमिलत्
(ग) अपठताम्
(घ) द्वारिकायाः
(ङ) अभवत्
(च) अगच्छत्
(छ) अनयन्
(ज) अकरोत्
(झ) तण्डुलान्
(ण) अयच्छत्
NCERT Solutions for Class 10 English First Flight Chapter 1 A Letter to God are…
NCERT Solutions for Class 10 English Literature Chapter 14 Julius Caesar are part of NCERT…
NCERT Solutions for Class 10 English Literature Chapter 13 The Dear Departed are part of…
NCERT Solutions for Class 10 English Literature Chapter 12 Snake are part of NCERT Solutions…
NCERT Solutions for Class 10 English Literature Chapter 11 The Rime of the Ancient Mariner…
NCERT Solutions for Class 8 English Honeydew Poem Chapter 3 Macavity : The Mystery Cat are…